Pierwsze wzmianki o istniejącym na prawym brzegu Wisły, na skraju osady baranowskiej, w widłach Wisły i Babulówki (Krzemienicy) pochodzą już za czasów panowania Kazimierza Wielkiego. Wówczas istniała tam budowla obronna, której to fragmenty włączone zostały w konstrukcję murów późnorenesansowego zamku. Budowla obronna o której istnieniu wspomina Długosz, w XV w. należała do rodziny Baranowskich herbu Grzymała. Kolejnym właścicielem majątku stała się można rodzina Leszczyńskich herbu Wieniawa która od 1578 r. rozpoczęła budowę oraz umacnianie renesansowego później zamku. Twórcą zamku był Santi Gucci - Włoch z Florencji, wskazuje na to wysoka wartość artystyczna oraz forma szczegółów architektoniczno - rzeźbiarskich. Po jego śmierci prace nad ukończeniem zamku prowadzili budowniczowie związani z jego warsztatem. Budowla do dziś ukazuje dowód wytwornego smaku oraz kultury estetycznej Leszczyńskich, którzy go zbudowali, urządzili wnętrza i zamieszkiwali od 1569 r. - 1677 r. Zamek był główną rezydencją Andrzeja Leszczyńskiego i w tym czasie miał go kilkakrotnie odwiedzać król Stefan Batory. Za czasów rządów Rafała Leszczyńskiego pochodzą prawdopodobnie bogate sztukaterie zachowane w sklepieniu baszty północno - wschodniej. W czasie najazdu szwedzkiego zamek ominęła wojenna zawierucha i zniszczenie. OStatnim właścicielem posiadłości baranowskich był Rafał (X), którego syn Stanisław w późniejszym czasie został królem Polski. Następnym właścicielem zamku został książę Józef Lubomirski herbu Śreniawa. Zamek przebudowano wówczas na planie regularnego prostokąta o stosunku boków 2:1 z cylindrycznymi basztami na narożach. Na osi zgodnie z ówczesną modą wzniesiono wieżę z boniowanym portalem. Z bramy przez sień wiodą schody ku górze i prowadzą na dziedziniec położony na wysokosci pierwszego piętra. Sciana naprzeciwko wejścia pokryta jest bogatą dekoracją kamieniarską. Pozostałe trzy skrzydła zamku zdobią przepiękne w formie i proporcjach krużganki o dwóch kondygnacjach z klatką schodową prowadzącą na piętro. Zamek w rękach Lubomirskich pozostał do 17720 r., a jego kolejnymi właścicielami byli: książę Paweł Sanguszko, Jacek Małachowski, Józef Potocki, Jan Krasicki. W dniu 24 września 1849 r. w zamku wybuchł pożar który w znaczącym stopniu zniszczył wnętrza. Krasickich nie stać było na odrestaurowanie zamku, co przyczyniło się później za czasów kolejnego właściciela na "kontynuowanie" dewastacji oraz rozgrabiania majątku. W późniejszym okresie dobra majątkowe zostały wystawione do licytacji, którą wygrał Feliks Dolański z Grębowa. W tej rodzinie zamek pozostawał pod opieką Dolańskich aż do II wojny światowej. W tym czasie w narożnej komnacie parteru obok baszty połudmniowo - zachodniej, urzadzono kaplicę ozdobioną witrażami oraz obrazami. W latach powijennych zamek został zdewastowany. Po pracach konseratorsko - budowlanych przeprowadzonych przez kombinat "Siarkopol" odzyskał swą dawną, późnorenesansową formę. Obecnie mieści się tu muzeum.
   Zamek w Baranowie dzięki swym formom architektonicznym, a przede wszystkim doskonałym detalom i zawartości kompozycji należy do najciekawszych przykładów zabytkowej polskiej architektury.


Tekst przygotowany w oparciu o materiały:
T. Budziński, "Zamki i Pałace Polski Południowo - Wschodniej", wyd. Libri Ressovienses, Rzeszów 1998.
www.epodkarpacie.com